Blijft Michel Houellebecq de grootste mannelijke belhamel van de Franse letteren, dan mag je de intussen 56-jarige Virginie Despentes de luidruchtigste vrouwelijke querulante noemen. De voorbije dertig jaar schopte ze tegen heilige huisjes, sinds haar debuut Baise-moi (1993), waarin twee verkrachte jonge vrouwen gewelddadig revanche namen op hun daders. Keer op keer gaf Despentes - met haar postpunk- en undergroundattitude - het patriarchaat stevig op zijn donder. Thema's als seksuele onderdrukking, MeToo, vrouwelijkheid en hedendaags feminisme analyseert ze tot op het bot, zoals in haar manifest King Kong théorie, waarin ze ook over haar eigen verkrachting op haar zeventiende schreef.

De uitgesproken lesbische Despentes, tevens filmmaker, noemt zichzelf weleens 'de vertegenwoordiger van het proletariaat van de vrouwelijkheid'. Tegelijk voert ze meermaals aan dat ze zich niet vrouwelijk voelt. "Het interesseert me niet."

Dat ze haar stempel op de hedendaagse Franse letteren drukt, is zeker, zozeer dat ze met haar sociologische radiologieën weleens de Balzac van de 21ste eeuw wordt genoemd (wat Houellebecq ironisch genoeg ook soms te horen krijgt). Haar tot Canal+-serie omgeturnde trilogie Vernon Subutex bezorgde Despentes veel literair krediet en lof voor haar psychologische diepgang.

Nijdig en nurks

Het pas vertaalde Beste klootzak stamt uit 2022 en speelt zich in volle coronatijd af. De eerste druk van 250.000 exemplaren (!) schoof in een mum van tijd over de toonbank. Het is opnieuw een felle roman, energetisch en snedig, nijdig en nurks, vol woede maar ook veel milder dan we van Despentes gewend zijn.

Aanvankelijk zet Despentes er nochtans de beuk in: 'Ik heb gelezen wat je op je Instagram-account hebt gepost', laat ze de rebelse Rebecca zeggen tegen ene Oscar, die haar een belediging over haar looks heeft gestuurd. 'Je bent net een duif die in het voorbijvliegen op m'n schouder kakt', fulmineert ze.

Rebecca Latté is een actrice op haar retour. Haar schoonheid taant, terwijl ze kampt met haar drugsverslaving. Oscar Jayack is een middelmatig, ooit succesrijk schrijver die in de rats zit vanwege MeToo-beschuldigingen door zijn voormalige persverantwoordelijke, dertiger Zoë Katana. Die feministe en social media addict heeft nu een veelgelezen blog, Oscar was verliefd op haar.

'Mij van de kaart vegen is even makkelijk als een kakkerlak op de keukenmuur doodslaan', beklaagt Oscar zich. 'Ik zie overal zielsverwanten maar ze kijken naar me alsof ik een smerig insect ben.'

Tussen Rebecca en Oscar schiet het woordenvuur algauw over en weer. 'Dus ik hoop dat je kinderen door een vrachtwagen platgewalst worden en dat je ze ziet lijden en dat je niets kan doen en dat hun ogen uit hun kassen ploppen en dat hun angstkreten je elke avond achtervolgen', repliceert Rebecca. 'Ziedaar mijn goede wensen voor jou.'

Gek genoeg - en dat voelt een tikje ongeloofwaardig - krijgt de over-en-weertirade al snel een gezapiger wending. De woordensalvo's veranderen in een bedachtzamere dialoog waarin - alsof er een lijstje moet worden afgevinkt - een heleboel hedendaagse thema's worden aangesneden: de tirannie van sociale media, digitale shitstormen, MeToo in de uitgevers- en filmwereld, feminisme, het dictaat van jeugdigheid, covid, hun eigen modale afkomst... Zeker wanneer Oscar meldt dat zijn zus Corinne een jeugdvriendin is van Rebecca, treedt de dooi in. Meer zelfs, Corinne gaat met Rebecca op de versiertoer. Rebecca en Oscar kauwen op flarden van een gemeenschappelijk verleden, zozeer dat er zelfs nostalgie binnensluipt.

In deze epistolaire roman - overmoedig aangekondigd als een opgepimpte Liaisons Dangereuses - slaan Rebecca en Oscar bressen in elkaars harnas en worden ze steeds openhartiger. Ze onderhouden elkaar ook over hun in coronatijd tot stilstand gekomen leven, waarbij de strijd tegen hun verslavingen veel ruimte inneemt. 'De correlatie tussen het lompe gedrag van mannen en hun alcoholinname wordt onderschat', stelt Rebecca.

Despentes - die tegenwoordig haar tijd verdeelt tussen Parijs en Barcelona - blijft een soort repeteergeweer van goed bekkende aforismen, van punchlines die diep in het vlees snijden. Een paar voorbeeldjes? 'Sociaal succes, hoe gering ook, neemt al je mentale ruimte in beslag. Het is als een babyolifant die je de hele tijd moet voeden en verzorgen en uitlaten en vermaken. Een lief monster.'

Laveloze toestand

"Ik was geïnteresseerd in het schrijven van een driespraak waarin je niet kunt kiezen tussen verschillende versies van de gebeurtenissen. En dat ook niet hoeft te doen", vertelde Despentes in The Guardian over de gekozen vorm. Ze dringt de lezer ook geen uitgesproken mening op. Beste klootzak vervalt zelden in dreunend militantisme. Oscar ziet langzaam in wat hij mogelijk heeft mispikkeld, vaak in laveloze toestand, en wordt een trouwe bezoeker van de Anonieme Alcoholisten.

Uiteindelijk mondt Beste klootzak uit in een excursie naar de intiemste angsten en neuroses van Rebecca en Oscar, hun complexen en zelfs hun schaamte. Of zoals Despentes stelt: "Romans bieden een geweldige plek om onzeker te zijn over bepaalde dingen."

En zo stevent dit zo onstuimig gestarte boek op een soort happy end af. Eentje dat je van ver zag aankomen.

Het is dat de naam Despentes mee op de cover staat. Je zou bij een boek met de geblokletterde titel Beste klootzak anders zomaar een nieuwe Brusselmans kunnen verwachten. En hoewel hem weleens enige vrouwonvriendelijkheid verweten wordt, en de schrijfster van Baise-moi en Apocalypse baby als een gevierd feministe door het leven gaat, liggen de twee auteurs soms minder ver uit elkaar dan je zou denken. Beiden hanteren graag een brallerig je-m'en-foutisme om te verbergen dat ze wel degelijk om dingen geven.

Maar die klootzak dus. In Virginie Despentes' nieuwste staat een mailwisseling centraal tussen een van MeToo-praktijken beschuldigde schrijver en een actrice die hij op Instagram heeft beledigd. In Frankrijk heet zo'n briefroman dan al snel een bijdetijdse variant op Les liaisons dangereuses. Laten we het er enigszins voorzichtig op houden dat de vergelijking met Choderlos de Laclos niet heel gunstig uitpakt voor Despentes. Het enfant terrible van de Franse letteren ruilt het heerlijk bitsige toontje van de eerste pagina's al snel voor een veeleer gezapige uitwisseling van ideeën over man-vrouwverhoudingen en verslavingen. Alleen weet ze die omslag helemaal niet geloofwaardig te brengen. Al haar personages klinken precies hetzelfde.

Grofgebekt

Despentes' keuze voor de epistolaire vorm verzandt vlug in een rits opiniestukken over het patriarchaat, vrouwenrechten, aasgierkapitalisme en de domheid van automobilisten. Niet dat de schrijfster daar helemaal niets over te melden heeft. De opgeworpen ideeën zijn niet allemaal even origineel, maar Despentes pent haar strijdpunten bij momenten wel neer met het vuur dat je van een essayiste verwacht. Maar een roman is geen essaybundel, en het personage dat dienstdoet als spreekbuis tegelijkertijd gebruiken om op ironische wijze afstand te nemen van diezelfde opinies, komt een tikkeltje flauw over. Zeker als het ironische toontje van dat personage het enige is dat met wat goede wil voor een vorm van literaire stijl zou kunnen doorgaan.

Uiteraard hoeft niemand Despentes te vertellen hoe ze haar feminisme best tot uiting brengt. Dat ze dat vaak grofgebekter en uitdagender doet dan sommigen van haar collega's, maakt haar tot een boeiende stem in actuele debatten. Dat ze die scherpe toon nu ook inzet omdat ironie cooler lijkt dan oprecht misstanden aankaarten, is jammer. Iets meer oprechtheid is het enige wat deze roman, die het niet van de boeiende plotontwikkelingen moet hebben, had kunnen redden.

VIRGINIE DESPENTES Beste klootzak Vertaald door Carlijn Brouwer. De Geus, 272 blz., € 23,99 (e-boek € 11,99). Oorspr. titel: 'Cher connard'

Een bevlogen briefroman waarin een uitgerangeerde actrice en een van MeToo-praktijken beschuldigde schrijver een mailwisseling beginnen. Het verhaal speelt zich af tegen het decor van een stilgevallen Parijs waarin de coronapandemie huishoudt. Wanneer Oscar een beledigend bericht over Rebecca online zet, besluit zij hem een boze mail te schrijven. Het verhaal beschrijft hun mailwisseling die begint met een strijd om het laatste woord, en zich steeds meer ontwikkelt tot inhoudelijke correspondentie. Ze ontdekken zowel overeenkomsten als verschillen, en reflecteren op de ingrijpende veranderingen in de wereld. Schoorvoetend vinden Rebecca en Oscar steun bij elkaar in een door de coronapandemie vervreemde wereld. In een nietsontziende, vaardige stijl geschreven. Virginie Despentes (1969) is een Franse schrijver en filmregisseur. Ze schreef onder meer ‘King Kong-theorie’* en ‘Het leven van Vernon’**. Haar werk werd bekroond met de Prix de Flore en de Prix Renaudot. ‘Beste klootzak’ verschijnt in vijfentwintig landen.