Het huis van de literatuur heeft vele kamers. Een zomer lang verkennen we elke week een vertrek aan de hand van een boek. Deze week: de personeels-vertrekken van De rest van de dag.
De personeelsvertrekken van ons huis van de literatuur liggen in het chique landgoed Darlington Hall in Engeland. Stevens, de butler uit Kazuo Ishiguro's De rest van de dag kan zich de tijden nog herinneren dat zijn broodheer er 28 bedienden op nahield. Hijzelf had ooit 17 mensen onder zijn hoede. Maar dat zijn lang vervlogen dagen. Lord Darlington, in diskrediet geraakt door zijn goede contacten met de nazi's in de jaren 30, is niet meer. Het landgoed dat zijn naam draagt, is verkocht aan een joviale en rijke Amerikaan die graag wil uitpakken met zijn authentieke Engelse landhuis en zijn authentieke Engelse butler. Stevens is gewoon ' part of the package'. Hij is niet langer het hoofd van een goed geoliede huishouding, de bewaker van de grens tussenupstairs endownstairs, maar een veredeld stuk folklore. Het is het einde van een tijdperk.
Stevens moet de boel zien te runnen met vier man personeel. Dat betekent dat grote delen van het huis een sluimerend bestaan moeten leiden, verscholen onder stoflakens. Te beginnen met de personeelsvertrekken, die nutteloze getuigen van een groots verleden. Zoals in elk zichzelf respecterend landgoed bevinden die zich in de uiterste uiteinden van het huis: de werkruimtes in het souterrain, de slaapruimtes in de nok, met uitzicht op pannen en dakgoten: bedienden moesten zo onzichtbaar mogelijk zijn. Het is er donker, vochtig en benepen, een groot contrast met de luister van de rest van het huis - de klassenmaatschappij in steen.
Overbodige frivoliteit
Maar zelfs in die sluimertoestand heeft het huis een nijpend tekort aan personeel. Wanneer zijn nieuwe baas hem zijn oldtimer uitleent voor een plezierreisje, neemt de immer plichtbewuste Stevens zich voor er gelijk een 'werkbezoek' van te maken aan Miss Kenton, de vroegere huishoudster van Darlington Hall, in de hoop dat hij haar kan overtuigen terug te keren. Maar er is meer mee gemoeid dan hij zichzelf wil toegeven. Als een levend anachronisme rijdt hij door het Engeland van de jaren 50. Tijdens die tocht blikt hij terug op beslissende momenten in zijn leven op Darlington Hall. En gaandeweg beseft hij dat de 'waardigheid', die butlerdeugd bij uitstek waarop hij zijn hele bestaan heeft gebouwd, zijn leven heeft verwoest. Hij heeft de liefde buitenspel gezet, was zo vergroeid met zijn functie dat hij zich niet kon voorstellen dat een ander leven mogelijk was. Elke toenaderingspoging van Miss Kenton botste op een muur van stoïcijnse professionaliteit, een masker waarachter hij zijn onvermogen verstopte om zijn emoties te uiten. Zo herinnert hij zich de momenten, door de jaren heen, dat ze - zonder eerst zijn toestemming te vragen, o horror - zijn werkkamer binnenstapte met een grote vaas bloemen in de hand, om zijn donkere, klamme cel wat op te vrolijken. Overbodige frivoliteit, wat hem betreft. Het kantoor van de butler is een cruciale plek, het hart van de operaties binnen het huis, een beetje 'zoals het hoofdkwartier van een generaal tijdens een veldslag'.
Dat ook de kamer van zijn oude vader, die na een lange carrière als butler elders nu onderbutler is op Darlington, veel wegheeft van een gevangenis valt hem wel op, maar wil hij niet geweten hebben. Zelfs op het moment dat zijn vader sterft in zijn armetierige zolderkamertje verzaakt Stevens niet aan zijn plicht de gasten vanhis lordship te dienen - iets waar hij trots op is, een proeve van goed butlerschap. Voor buitenstaanders is het vooral een proeve van emotioneel onvermogen. 'Je kunt geen waardigheid hebben als je een slaaf bent', merkt een van de dorpelingen op die hij op zijn tocht ontmoet.
Chocolademelk en brandy
Ondanks alle emotionele geremdheid ontluikt een voorzichtige vriendschap tussen hem en Miss Kenton, zij het louter op professionele basis, zoals Stevens niet nalaat te benadrukken. Omdat er overdag weinig tijd voor is, ontmoeten huishoudster en butler elkaar in het kantoortje van de eerste in het souterrain, om bij een kop warme chocolademelk de lopende zaken te bespreken. Met de jaren krijgen die onderonsjes een persoonlijk tintje. Maar Miss Kentons geduld raakt op. Uit frustratie over Stevens' eeuwige afstandelijkheid gooit ze zich in de armen van een andere man. De scène waarin ze haar ontslag aankondigt, is hartverscheurend. Dat gebeurt in de lange dienstgang van Darlington Hall, 'de ruggengraat van de dienstvertrekken', een vreugdeloze plek waar amper daglicht doordringt zodat je, zelfs bij een mooie dag, het gevoel hebt door een lange tunnel te lopen. Het is het decor voor menige, in uiterst vormelijke taal uitgevochten confrontatie tussen de twee. 'Ik zal mijn best doen om zo snel mogelijk vervanging te vinden, maar wilt u mij nu excuseren, ik moet terug naar boven', is Stevens' voorspelbare, maar onthutsende antwoord na al die jaren. Toch blijft hij weifelen op de donkere gang nadat ze zich heeft teruggetrokken in haar kamer. Er zit alleen een deur tussen hen in, maar ook die laatste kans op liefde laat hij zich ontglippen. De plicht roept: er is boven om brandy gevraagd.
Het verdriet raakt hem pas jaren later als een boemerang in het gezicht, na zijn korte weerzien met Miss Kenton, die inmiddels Mrs. Benn heet. Op een bankje op de pier van Weymouth, op het einde van zijn reis, valt eindelijk zijn professionele onbewogenheid van hem af en barst hij in snikken uit tegenover een volslagen vreemde. Lord Darlington kon op het einde van zijn leven tenminste zeggen dat hij zijn eigen fouten had gemaakt, terwijl Stevens de zin van zijn werk en leven helemaal ontleende aan blind vertrouwen in de wijsheid van zijn baas. ' Where is the dignity in that?'
Het is een vraag die alles op losse schroeven zet. Wat rest hem nog? Terugkeren naar de kern van zijn bestaan: Darlington Hall, of de schim van wat het ooit geweest is. Er het beste van maken. En zich troosten met de gedachte dat de avond het mooiste gedeelte is van de dag.
KAZUO ISHIGURO
De rest van de dag.
Vertaald door Bartho Kriek, Olympus 280 blz., 15 ? (e-boek 9,99 ?). Oorspronkelijke titel: 'The remains of the day'.
Volgende week: de bibliotheek
Veerle Vanden Bosch ■
Verberg tekst
